Kyzykty derekter men faktiler

Қазақ арулары сұлулығымен, ибасымен, ісмерлігімен ғана емес, ержүректігімен, батырлығымен де аты шықан. Сақ патшайымы Томирис пен бертіндегі Әлия мен Мәншүктің ерлігін әрбір қазақ жан біледі. Тарихқа көз жүгіртсек, тағы мына есімдер көпшілікке танымал:

Адай Сегізбай ата ұрпағының ауызынан, ертеде байтақ далада атасына кездейсоқ келіп қалған Дулат билерін конақ етіп күткені және де билердің кейіннен қалай ризашылығын білдіргені жайлы, видеоның 03:55 минутынан бастап

1941-1945 соғысы қазақтың көп отбасына әсер етпей қоймады. Өз атам, онын інісі, әкесі бұл соғысқа барды, екеуі оралмаған. Алдымен мына бір сайттан іздеуді бастаңыз:

https://obd-memorial.ru

ескерту: әр-түрлі себеппен ол кезде адамның фамилия-тегін дұрыс жазылмауы мүмкін, сондықтан бір фамилиямен таба алмасаңыз - әріпін ауыстырып іздеп қарағаныныз жөн. Мысалы менің 4-ші атам Арзымбетов деген фамилиямен шықпай, Арзымбеков дегенімен шықты:
https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=67210202

Тағы екі сайт арқылы берілген наград/медаль туралы іздеуге болады:

Шабайұлы Жақсығұл батыр. Дулаттың Жаныс Бөгежілінен шыққан батыр тұлға. Кесенесі Қазығұрт ауданының Аққұм ауылында орналасқан. Жету үшін Шымкент-Сарыағаш асфальт жолынан Шарапхана ауылына бұрылып, сол ауылдың мешіті жанындағы Т-жол қиылысында Жаңабазар ауылына бағыт көрсетіп тұрған знак бойынша жүріңіз. Жолда Қарабау, Жұмысшы деген ауылдар кездеседі, У-жол қиылысында оңға алып Қаржан ауылына қарай жүріп, кейін 1-Май (Алтынтөбе ауылы) ауылынан өтіп Аққұм ауылына жетесіңіз. 4 ғасыр бұрын Есімханның заманында жасаған (шамамен 1600жж басында)

Дулаттың Жанысынан шыққан Қазанғап Байболұлының (1889-1945) "Еңсегей бойлы Ер Есім" және "Төле бидің тарихы" жаздырып қалдырған (нұсқасында араб әріпімен) екі дастанды қамтитін кітапты мына бір ссылка бойынша оқи аласыңыз (ескерту: ұялы телефонда дұрыс ашылмайды),

http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=453656&lang=kk

Осы кітаптың 179-ші бетінде Домалақ Ананың босағасы қай ұрпағына тигені және де қабіріне кім шырақшы екенін білуге болады,

Қойгелді Сартұлы Дулат тайпасының Шымыр руынан шыққан, жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресте қол бастаған атақты қолбасшылардың бірі. Туған жер үшін жан алысып жан берісіп қырқысқан қазақ батырларының ішінде Қойгелді батырдың шоқтығы биік.

Жоңғармен соғыстан әбден қалжырап есін енді жия бастаған Қаратау қазақтарына 1760 жылдардың аяғында оңай олжа іздеген қырғыз манаптары соғыс ашты. Олар Жетісу аймағындағы Құлан, Меркі, Шу өңірлерін Қоқиға дейін басып алды, Алатаудан асып Түлкібас өңіріне шапқаны да болды. Қырғыз қолын Садыр, Жойыл деген манаптар басқарып бейбіт халыққа зобалаң салды. Осы кезде Жетісу жеріне Ташкент жақтан Шымыр Қойгелді мен Сиқым Рысбек батыр бастаған

...Екі текті ата – анадан ерекше боп жаратылған Ақбикеш (есімі туралы дерек Қазанғап Байболұлының "Төле бидің тарихы" дастанынан, 17.12.2019 алынып қосылды) (Қызай) ананың әкесі алты алашқа танымал, үйсін, Қаратаудың бірден бір қожасы болған атақты Бәйдібек би, анасы киелі Домалақ ана. Домалақ Ана Ақбикешке екіқабат кезінде жолбарыстың жүрегіне жерік болады. Жолбарыс атқан бір елдің азаматтарын жолдан тосып, оларға әйелдік базын білдіріп, жолбарыстың жүрегін алып жеп, жерігін басады. Ғажапқа жерік болған Домалақ ана «ұл тапсам жолбарыс атқан сол адамды тауып, соған мәңгілік дос етем, қыз тусам сол адамға күйеуге шығарам» деп аналық ақ жүректен тілек етеді. Ер жетіп қалған қызына:

Ақментей батыр – XVIII ғасырдың орта тұсында жоңғар шапқыншылығына қарсы еліміздің азаттық соғысына қатысып, ерлік көрсеткен айтулы батырлардың бірі. Ақментей Түлкібас ауданының Алғабас ауылының маңында дүниеге келген. Тегі – Шымыр бабадан таралатын Құли руының перзенті. Ақментей батырдың шыққан тегі Құли шежіресі бойынша былай таратылады. Құли бабан:

Бұрынғы Кеңес (қазіргі Ертай) ауылында тұратын көненің көзіндей, ескінің елшісіндей, көкірегі көмбе жарықтық құлбайымбет Жанпейіс қария тегін білгісі келіп жөн сұраған кісіге жеті атаңды жетеңе жеткізіп жіліктеп беруші еді. Сол кісі: «Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер» - деп әңгіме бастайтын. Біз ол кісіден Жаманестінің жайын сұрағанымызда:

Ush zhuzdyn basyn biriktirip otyrgan Az Tauke han olgen son, auyz birligi ketken kazakty kalmaktar ondy-soldy shauyp, akyry "Aktaban shubyryndyga" ushyratty. Sonda Tole bi (1* osy sayttagy shejirede №350) kalmakka bagynamyn dep kysy zhiberip aldap, ozi Sihym Malik batyr (2* №339), Bogezhil Koten batyr, Shymyr Koikeldy batyr (3* №314), Syrgeli Karanai batyr, Kanly Kunan batyr, Konyrat Tolebai batyr, Ramadan Alshynbai batyrlarmen kelisip, Shyrshyqtyn (4* Ozbekstandagy Chirchik ozeny) tasyp zhatkan ozeninen Kozhakenttyn (5* Ozbekstandagy Hodzhikent - Xojikent auyly) kopirimen otip, Zhideli Baisynga (6* Ozbekstannyn ontustygyndegy Baisun - Boysun degen kala bolsa kerek) koship ketedy. Kalgany kalmakka bagynyp kalady. Alty zhyldan son kalmaktarga sheshek auruyi tarap, olar Tashkentten ketedy. Ony yesitip, Tole bi augan eldermen kaita oralady.

Sol kezde kalmak hany Barshahan Tole bige ozinin uaziri Sengildy (Sangyl) zhiberyp, onyn bagynuyn talap etedy. Tole bi elshiny sharap berip kutip, mas kylyp uyiktatyp tastaganda, zhieny Sihym Zhanat batyr (7* №343) onyn altyn aidaryn kesip, maitalman kylady. Ogan ashulangan kalmak hany sol shashty kesken adamdy beruyin talap etedy. Tole bi ogan oz uly Zholan batyrdy (8* №357) berip zhiberedy. Kalmaktyn hany Zholannyn nagyz bek yekenin bylyp, bosatyp zhiberedy de, artynsha zhau bolgandygyn bildiredi. Ol kezde Tole bi Zhetikentte (9* Ozbekstandagy Fergana aimagynda) yeken. Kalmaktyn yelshisine sharapty tagy basa berip, mas kylyp tastap, Kokanga karai kashyp, auyp ketedy. Turkistan, Sairam, Shymkentty kalmak alyp, Tole bidyn Kozhabek (10* №356), Zholan degen eki ulyn kalmaktar tutkynga alady.

Tole bi Toitobege (11* Ozbekstandagy Toitepa – To’ytepa auyly, 2017-den Nurafshon) zhetkende bul habardy yesitip, kaityp Kybyrai (12* Ozbekstandagy Kibrai - Qibrai), Dormenge kelip, Telimbet degen zhigitty kalmakka yelshi etip zhiberyp, eki balasyn bosatyp alady da, Zhideli Baisynga auyp ketedy.

Keyin kalmakty Kytai alyp ketken son Tole bi Zhideli Baisynnan kaityp keledy. Ol kurama ishindegy uisyn Burkit bimen odak kuryp, Tashkenttegy Zholbarys handy zhenip, ornyna bilikke otyrady. Ol on eki zhyldai Tashkentty bileidy. Sadyr degen kyrgyz Uly zhuzdy shapkanda, Tole bi Arkadagy Abylaidy keltirip, kyrgyzga karsy attandyrady. Sol sogysta Botbai Samen batyr kyrgyzdyn Kariboz degen batyryn zhekpe-zhekte zhenip shygady. Sogysta Abylai kyrgyzdardy zhenip, bir top adamdaryn zhane mal-mulikteryn kolga tusirip ozimen birge alyp ketedy.

Tole bi kartaigan son Zhunis kozha degen sartty (ozbek) Tashkentke akim etedy (13* bireuler Dulattyn Sihymy, Zhanysy, Botbayi men Shymyrdyn arasyndagy Tashkenttyn biligine alauzdykty tugyzbau ushin deidy). Tole bi dunieden otkende denesyn Tashkenttegy Shaikantaur beyityne koyady. Onyn beyityn halyk "Qarlygash (Kaldyrgoch) aulie" dep ataidy.

Sihym Malik bidyn balasy Bosmoyin bi (14* №340) Tashkenttyn biligine talasyp, ony aluga kush salady. Ogan Kanly, Shanyshkyly bilery karsy bolyp Zhunis kozhanyn zhagyna shygady. Olar Dulatty zhenip, Tashkentten kuyp zhiberedy. Kyrgyzdy shauyp kusheigen Zhanys Akbota bidyn Yrysbai degen balasynan tugan Baityk bi (15* №365) Tole bidyn ornyna kaita talasady. Birak Kypshak, Ozbek, Shanyshkyly, Kanly Dulatka tagy da karsylyk korsetyp turganda, alauzdykty paidalangan Kokan hany Alimhan inisi Omarhanmen birigip bir zhyldyn ishinde Uly zhuzdy ozine karatyp alady. Olar Arkadagy kazaktardy da bagyndyrmakka areket zhasap zhurgende orysty oshiktyryp alady da, olardyn kazak zheryn basyp aluyna sebep bolady.

Kazak shejiresy. Zayir Sadibekov.

1994 zh.