Kyzykty derekter men faktiler
Не себепті екенін білмеймін, бұл азалы күнге орай мемлекетіміздің ресми өкілдерінің ауыздарына құм кұйылғандай. Олай болса біз өз жақтан үлес қосайық. Сайтымда Дулат батырларының тізімі бар, жақында сол мақалада есімі жазылған Ботбай-Бұйдас Өмірбекұлы Өтетілеу батырдың жетінші буындағы бір ұрпағымен әңгімелестік. Азамат есімді бауырымыз Жамбыл облысының Қостоған ауылының тұрғыны екен. Содан біраз мәлімет алып осы мақаламды жазуға кірістім.
Жақында "Арқадағы Қарқаралы өңірінде өмір сүрген Қаракесек Мәди атамыздың басынан өткені" деген хикаяны тыңдағанмын. Ол Қаз дауысты Қазыбек бидің ұрпағы - Мәди Бапиұлы (1880 - 1921жж) жайлы. Қысқаша айтып берсем Мәди жүйрік аттарды жақсы көретін. Бір күні қырғыз манабының біреуінде "желмен жарысатын" арғымақтың бар екенін есітіп күзде жолға шығады. Арқадан Шудың бойына жетіп алып сол жерде жалғыз қараша үйге барып аялдап тыңығып алады. Шанырақ иесі Дулат Жаныстын Жақсыбай есімді ақсақалы, үйінде әйелі мен екінші ұлы Асылбай бар. Құдайқонаққа қой сойып етін пісіріп күтеді. Мәди қырғыз еліне бағытты сұрап Асылбайға батасын беріп үй иесіне алғысын айтып қайтадан жолға шығады. Кейіннен Жолшыбай манаптың ауылына жетіп, оны өлімнен кұткарып алады да, манаптан арғымағын сұрайды. Манап оны 10 күн қонақ қылып күтеді де арғымаққа тағы 3 жүйрік атты қосып, қоржынға бағалы бір заттарды салып Сарыаркаға аттандырып жибереді. Мәди қайтар жолда Шуда әлгі Дулат Жаныстың үйіне тоқтап, бастан өткенін ақсақалдың отбасына айтып беріп, манаптан алған 3 атпенен дорбасын қалдырып арғымағына мініп Арқаға кетеді. Дорбасында қалдырып кеткен нәрсесі Жақсыбайдың жанүясына біраз жыл бойы азық болған екен. Осы хикаяны Жақсыбай ақсақалдың шөбересі - Айдар 2015 ж Қарағанды қаласында Ардақ есімді кісіге айтып берген. Аудиокітаптың видеосы төменде:
https://ratel.kz/outlook/temnyj_moment_v_biografii_goroda_vernogo_zahvat_chuzhih_zhen_i_golovy_na_pikah?utm_source=ratel&utm_medium=incut&utm_campaign=108231
"...Ну, а дальше, о том же – из книги Владимира Афанасьевича Обручева, словами самого автора:
"Отряд остановился у выхода реки Алма-ата из гор, а немного западнее собрались заилийские киргизы на народное вече, которое должно было решить вопрос о мире или войне с русскими, вторгшимися в чужую страну. Собрание разделилось на две партии; одна во главе с Таучубеком советовала прогнать русских обратно за Или, как годом раньше был прогнан отряд ГУДКОВСКОГО;
другая партия, которую возглавлял Диканбай, склонялась к миру с русскими. Два или три дня спорили; партия мира взяла верх, и Таучубек вынужден был удалиться со своими сторонниками за первый хребет в долину реки Чу. В лагерь отряда стали приходить киргизы с верблюдами, навьюченными бурдюками – кожаными мешками с кумысом для угощения казаков…
Отряд выбрал для зимней стоянки долину реки Иссык, к востоку от Алма-ата; навозили брёвен из гор и построили два домика – под лазарет и квартиру начальника; для остальных офицеров и казаков вырыли землянки…
Служба на стоянке была легкая и оставляла много свободного места. Григорий Николаевич подружился с БАРДАШОВЫМ, переводчиком отряда, и через него доставал книжки журнала "Современник", который выписывал Перемышльский…
Выбор места под зимовку оказался неудачным… Когда подошва гор очистилась от снега и зацвели яблони, Перемышльский перевёл отряд обратно на реку Алма-ата. Здесь он начал строить укрепление, позже названное "Верным" и превратившееся в город. На этой стоянке отряд начали беспокоить киргизы партии Таучабека… Почти каждую ночь тревога поднимала людей, раздавались выстрелы, крики, бил барабан, около пушек загорались фитили…
Перемышльский через агентов узнал, что Таучубек замышляет большой набег на русских, и решил предупредить его. Он взял сотню казаков и ракетную батарею и отправился в долину реки Чу. Потанин участвовал в этом походе… Перемышльский сказал казакам речь, в которой разъяснил им, что отряду предстоит напасть на аул Таучубека, захватить его табуны и стада, взять в плен его самого и его семью, причём не следует убивать людей и оскорблять женщин; сопротивляющихся надо лишь связывать по рукам и ногам.
Әр сапардан ұйренетін бір нәрсе қалай да болады. Бұл жолы да бірнеше нәрсені өз көзімен көріп біліп қайттым. Мысалы, казір кесене басында кімдер (кімнің ұрпақтары) қарап жүр, кесененің орнында 1959 жылы сағана тамды тұрғызған кісі Дулаттың қай ұрпағы, тағы да басқа деректер. Енді осыны ақырындап төменде жазып кетемін.
Өтеғұлдың екі әйелі болған. Оның үлкені Жарқыннан 4 ұлы болды (Қалымбет, Нұрымбет, Нұрлыбек, Нұрқожа). Ал екінші әйелі Нұрбаладан Байбол, Жанбол деген екі ұлы болды.
...Біздің Өтеулі тұқымынан Бабас дейтін кісі өткен. Бабастың Қабаш атты інісі болыпты. Қабаш жекжат-жұрат, тамыр-таныстарды аралағыш екен. Бір аттанса, үйіне айлап оралмайтын әдеті болса керек. Үйге келуін келгенмен, байыз тауып отыра алмайтын көрінеді. Ертерек ел қыдыруға шыққанша асығып жүреді екен. Осындай кезекті бір сапар алдында атын ерттеп жатқан інісіне Бабас тіл қатыпты:
- Ей, сен қайда тағы да...
Інісі де ожарлау болса керек. Ағасын кағыта сөйлепті:
- Сендер сияқты қашанғы үйкүшік болып отырайын. Ошақ түбін аңдуды саған-ақ бұйыртсын. Менің қатыным жоқ, балам жоқ. Салт басты, сабау қамшылы, арқам кең адам емеспін бе. Сен-ақ қатыныңды құшақтап жата бергін.
«...1726 жылғы Түркістан түбіндегі ұрыста Ұлы жүздің қолында 17 мың жасақ болған көрінеді. Оны Қазыбектің өзі былай жазады: «Ұлы жүздің он жеті мың қолына басшылықты Жолбарыс хан жүргізуі тиіседі, ұрыс барысында қолды белгілі батырлар бастап кетті. Дулаттардан келген сегіз мың қолды Төле бидің бірге туған бауырлары Сеңкібай, Шойбек, Шымыр-Қойгелді, Қарақалпақтан келген екі мың қолды Қылышбек, Жангел екеуі басқарды. Қалған жеті мың қол Жетісу қазақтары болатын. Осы жеті мың адамға жалпы басшылықты Тауасарұлы Қазыбек батыр жасады, Шапырашты – Еміл ағайынды Қаумен мен Дәулет, Шапырашты Асыл Наурызбай, әкелі-балалы Сатай мен Бөлек, Дулат – Жаныс Өтеген, Дулат – Ботбай Сәмен, Албан Хангелді, әкелі-балалы Қазыбек пен Қасқары осы қолдың басшылығында болды. Осы аталғандардың барлығы да жекпе-жекке түсіп, жаудан қазақ кегін алған көрнекті батырлар еді» (Қ.Тауасарұлы «Түп-тұқианнан өзіме шейін» 15 бет).
«8 августа, 1853 г.
Каргалы
Г. Корпусному Командиру
Я имел честь доносить Вашему Высокопревосходительству о намерении моём обозреть вершины Алматов. Осмотрев с инженер-поручиком Александровским первыя и вторыя Алматы и долину между ними, мы нашли по удобству добывания леса, большому количеству прекрасной, изрезанной арыками хлебопахотной земли, пажитей и сенокосных мест, далеко превосходящими урочища на Иссыке и Талгаре, почему и предложили Алматы местом будущего поселения, при том через занятие этого пункта все лучшие кочевья и хлебопахотные места Дулатов будут у нас под руками."
Перемышельский қателескен шығар-ау, басқа рулар да сол заманда Алматының айналасында көшіп жүретін деп ойлайтынмын. Алайда жақында аталмыш Перемышельскийдың сөзін растайтын екінші жазбаша дерек таптым. Ол Орыс Империялық Географиялық Қоғамының мүшесі - Н. Абрамовтың 1864 жазып қалдырған "Алматы или укрепление Верное, с его окрестностями" атты еңбегі. Сол туындыдан үзіндіні (267-268 беттері, жазбаның аяқ жағына таман) және тұтас скан көшірмесін осы мақалаға саламын. Оқып шықсаңыз, Абрамовтың жазбасында Дулаттың тармақтарынан басқа ешбір басқа рудың аты аталмайды.
Тамыздың 26-да Шымкенттен шығып, Қапшағай төңірегінде көлігімде бір түнеп, ертесіне Алматы-Өскемен жолының бойындағы Арқарлы асуына сәл жетпей Жоламан деген ауылдың знагын көріп трассадан сол бағытта бұрылдым.
https://obd-memorial.ru
ескерту: әр-түрлі себеппен ол кезде адамның фамилия-тегін дұрыс жазылмауы мүмкін, сондықтан бір фамилиямен таба алмасаңыз - әріпін ауыстырып іздеп қарағаныныз жөн. Мысалы менің 4-ші атам Арзымбетов деген фамилиямен шықпай, Арзымбеков дегенімен шықты:
https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=67210202
Тағы екі сайт арқылы берілген наград/медаль туралы іздеуге болады:
http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=453656&lang=kk
Осы кітаптың 179-ші бетінде Домалақ Ананың босағасы қай ұрпағына тигені және де қабіріне кім шырақшы екенін білуге болады,
Ush zhuzdyn basyn biriktirip otyrgan Az Tauke han olgen son, auyz birligi ketken kazakty kalmaktar ondy-soldy shauyp, akyry "Aktaban shubyryndyga" ushyratty. Sonda Tole bi (1* osy sayttagy shejirede №350) kalmakka bagynamyn dep kysy zhiberip aldap, ozi Sihym Malik batyr (2* №339), Bogezhil Koten batyr, Shymyr Koikeldy batyr (3* №314), Syrgeli Karanai batyr, Kanly Kunan batyr, Konyrat Tolebai batyr, Ramadan Alshynbai batyrlarmen kelisip, Shyrshyqtyn (4* Ozbekstandagy Chirchik ozeny) tasyp zhatkan ozeninen Kozhakenttyn (5* Ozbekstandagy Hodzhikent - Xojikent auyly) kopirimen otip, Zhideli Baisynga (6* Ozbekstannyn ontustygyndegy Baisun - Boysun degen kala bolsa kerek) koship ketedy. Kalgany kalmakka bagynyp kalady. Alty zhyldan son kalmaktarga sheshek auruyi tarap, olar Tashkentten ketedy. Ony yesitip, Tole bi augan eldermen kaita oralady.
Sol kezde kalmak hany Barshahan Tole bige ozinin uaziri Sengildy (Sangyl) zhiberyp, onyn bagynuyn talap etedy. Tole bi elshiny sharap berip kutip, mas kylyp uyiktatyp tastaganda, zhieny Sihym Zhanat batyr (7* №343) onyn altyn aidaryn kesip, maitalman kylady. Ogan ashulangan kalmak hany sol shashty kesken adamdy beruyin talap etedy. Tole bi ogan oz uly Zholan batyrdy (8* №357) berip zhiberedy. Kalmaktyn hany Zholannyn nagyz bek yekenin bylyp, bosatyp zhiberedy de, artynsha zhau bolgandygyn bildiredi. Ol kezde Tole bi Zhetikentte (9* Ozbekstandagy Fergana aimagynda) yeken. Kalmaktyn yelshisine sharapty tagy basa berip, mas kylyp tastap, Kokanga karai kashyp, auyp ketedy. Turkistan, Sairam, Shymkentty kalmak alyp, Tole bidyn Kozhabek (10* №356), Zholan degen eki ulyn kalmaktar tutkynga alady.
Tole bi Toitobege (11* Ozbekstandagy Toitepa – To’ytepa auyly, 2017-den Nurafshon) zhetkende bul habardy yesitip, kaityp Kybyrai (12* Ozbekstandagy Kibrai - Qibrai), Dormenge kelip, Telimbet degen zhigitty kalmakka yelshi etip zhiberyp, eki balasyn bosatyp alady da, Zhideli Baisynga auyp ketedy.
Keyin kalmakty Kytai alyp ketken son Tole bi Zhideli Baisynnan kaityp keledy. Ol kurama ishindegy uisyn Burkit bimen odak kuryp, Tashkenttegy Zholbarys handy zhenip, ornyna bilikke otyrady. Ol on eki zhyldai Tashkentty bileidy.
Sadyr degen kyrgyz Uly zhuzdy shapkanda, Tole bi Arkadagy Abylaidy keltirip, kyrgyzga karsy attandyrady. Sol sogysta Botbai Samen batyr kyrgyzdyn Kariboz degen batyryn zhekpe-zhekte zhenip shygady. Sogysta Abylai kyrgyzdardy zhenip, bir top adamdaryn zhane mal-mulikteryn kolga tusirip ozimen birge alyp ketedy.
Tole bi kartaigan son Zhunis kozha degen sartty (ozbek) Tashkentke akim etedy (13* bireuler Dulattyn Sihymy, Zhanysy, Botbayi men Shymyrdyn arasyndagy Tashkenttyn biligine alauzdykty tugyzbau ushin deidy). Tole bi dunieden otkende denesyn Tashkenttegy Shaikantaur beyityne koyady. Onyn beyityn halyk "Qarlygash (Kaldyrgoch) aulie" dep ataidy.
Sihym Malik bidyn balasy Bosmoyin bi (14* №340) Tashkenttyn biligine talasyp, ony aluga kush salady. Ogan Kanly, Shanyshkyly bilery karsy bolyp Zhunis kozhanyn zhagyna shygady. Olar Dulatty zhenip, Tashkentten kuyp zhiberedy.
Kyrgyzdy shauyp kusheigen Zhanys Akbota bidyn Yrysbai degen balasynan tugan Baityk bi (15* №365) Tole bidyn ornyna kaita talasady. Birak Kypshak, Ozbek, Shanyshkyly, Kanly Dulatka tagy da karsylyk korsetyp turganda, alauzdykty paidalangan Kokan hany Alimhan inisi Omarhanmen birigip bir zhyldyn ishinde Uly zhuzdy ozine karatyp alady. Olar Arkadagy kazaktardy da bagyndyrmakka areket zhasap zhurgende orysty oshiktyryp alady da, olardyn kazak zheryn basyp aluyna sebep bolady.
Kazak shejiresy. Zayir Sadibekov.
1994 zh.