Kyzykty derekter men faktiler

Бауыржан Момышұлы өзінің "Ұшқан ұя" атты романында (1974), Дулат-Шымыр елінде шамамен 1850 жылдары орын алған бір ұрлықтын салдарын жазып кеткен:

...Біздің Өтеулі тұқымынан Бабас дейтін кісі өткен. Бабастың Қабаш атты інісі болыпты. Қабаш жекжат-жұрат, тамыр-таныстарды аралағыш екен. Бір аттанса, үйіне айлап оралмайтын әдеті болса керек. Үйге келуін келгенмен, байыз тауып отыра алмайтын көрінеді. Ертерек ел қыдыруға шыққанша асығып жүреді екен. Осындай кезекті бір сапар алдында атын ерттеп жатқан інісіне Бабас тіл қатыпты:

- Ей, сен қайда тағы да...
Інісі де ожарлау болса керек. Ағасын кағыта сөйлепті:
- Сендер сияқты қашанғы үйкүшік болып отырайын. Ошақ түбін аңдуды саған-ақ бұйыртсын. Менің қатыным жоқ, балам жоқ. Салт басты, сабау қамшылы, арқам кең адам емеспін бе. Сен-ақ қатыныңды құшақтап жата бергін.

Жаныс - Жанту - Байыс руының шежіресі 2009 жылы Алматыда жарық көрді. Шымкент жақта Байыстардың шежіресін Жеңісбек Мәуленқұлов, Әбілқасым Шыныбаев, Бейсен Есімбеков дайындап ұсынса, Жетісудағы бауырларымыздың ата-бабасы мен бүгінгі үрім-бұтағын түгендеуге Дүйсен Қанаев, Кемал Байалбаев, Дәлібай Әбдіғұлов атсалысты. Ал кітапты баспаға дайындау барысында бүкіл Алматы мен Тараз маңындағы ауылдарды түгел аралап, Шымкенттен келген қолдағы бар материалды саралап, кестесін түзіп, әр аумақтағы ағайындарға арнайы барып жолығып, көзбе-көз келісіп, көп еңбектенген, шежіре түзудің "белгілі маманына" айналған бауырымыз Серікбек Еркінбековтің еңбегі ерекше зор екенін баса атаған жөн. Кітапта шежіре тізбегінен өзге тарихи тұлғалар, елдің қадірлі азаматтары, Байыс ұрпақтары мекендейтін өңірлер жөнінде т.б. мәліметтер бар (мысалы, 1) танымал мемлекеттік қайраткер - Қанат Саудабаев мырза Байыс руынан екен. 2) Орыс келімсектің Түлкібас ауданындағы қазіргі Балықты ауылының жерін Ботбай руының бір биінен сатып алғандығы жайлы (кітаптың 230 бетінде): "Балықты, аудан орталығы Тұраркенттен батысқа қарай 26 км, ал Састөбе т.ж. 8 км жерде Арыс өзенінің оң жағалауына таяу орналасқан. Іргесі 1872ж. қаланған. Осы жылы Ресейден Алексей Стрюковский көшіп келіп, Ботбай елінің биі Қайназаров Әбілдадан жер сатып алып, үй-жай сала бастайды. 2-3 жыл өткенде Ресейдегі туған-туысқандарына, таныс адамдарына хат жазып, осында келуге үгіттейді..."). Шежіре материалдарын қарап көмегін берген жазушы Мархабат Байғұт. Жалпы редакциясын басқарған белгілі жазушы, шежіреші Марал Ысқақбай. Шежірені басып шығаруға қаржылай көмектескен азаматтардың тізімі кітаптың 265-ші бетінде. Кітаптың электронды нұсқасы төмендегі сілтеме бойынша:

Төле би заманында 8 әйел алған кісі. Олардың арасында қарақалпақтың қызы да болатын, есімі маған әзірше белгісіз. Қателеспесем, одан Төле би үш ұл көрді: Жиенқұл, Жасыбек пен Тасыбек. Осындай қарым-қатынастың арқасында Төле би шашырап қалған қазақтың қолына көрші халықтың қолын қосып, некелесумен бекіткен саяси одақ арқылы елді шапқан қалмаққа қарсы бірлесіп күрес жүргізген.

«...1726 жылғы Түркістан түбіндегі ұрыста Ұлы жүздің қолында 17 мың жасақ болған көрінеді. Оны Қазыбектің өзі былай жазады: «Ұлы жүздің он жеті мың қолына басшылықты Жолбарыс хан жүргізуі тиіседі, ұрыс барысында қолды белгілі батырлар бастап кетті. Дулаттардан келген сегіз мың қолды Төле бидің бірге туған бауырлары Сеңкібай, Шойбек, Шымыр-Қойгелді, Қарақалпақтан келген екі мың қолды Қылышбек, Жангел екеуі басқарды. Қалған жеті мың қол Жетісу қазақтары болатын. Осы жеті мың адамға жалпы басшылықты Тауасарұлы Қазыбек батыр жасады, Шапырашты – Еміл ағайынды Қаумен мен Дәулет, Шапырашты Асыл Наурызбай, әкелі-балалы Сатай мен Бөлек, Дулат – Жаныс Өтеген, Дулат – Ботбай Сәмен, Албан Хангелді, әкелі-балалы Қазыбек пен Қасқары осы қолдың басшылығында болды. Осы аталғандардың барлығы да жекпе-жекке түсіп, жаудан қазақ кегін алған көрнекті батырлар еді» (Қ.Тауасарұлы «Түп-тұқианнан өзіме шейін» 15 бет).

Интернетте Қапал батыр жайлы мәлімет іздегенімде, оның бір ұрпағы - Бауыржан Кәріповтың 2017 жылы БАҚқа берген сұхбатына көзім түсті. Сұхбатқа сілтемені төменде қалдырамын (мақала орыс тілінде). Бауырымыз бірнеше жыл АҚШта тұрып, спорт саласында жұмыс істеген. Сонын ішінде алты жыл қазіргі АҚШтың президенті - Дональд Трамптың әйелімен қызын жаттықтырып жүрген. "Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас" демекші, Бауыржан жанұясымен еліне қайтып келді. Баукенін айтуы бойынша ол Алматы облысындағы Ақын Сара ауылында дүниеге келген. Атасы Тұрсын заманында сол өңірдін болысы болған, аштықтың кезінде отбасымен Қытайға көшіп, 1948 ж. өз ауылына оралды.

1,5 ғасыр бұрын Алматы өңірінің жері Дулат ұрпағына қарайтының тек бір дерек көзінің арқасында білетінмін, ол сол кездегі патшалы Ресейдің офицері - майор Перемышельскийдың өз басшылығына жіберген хаты. Перемышельский сонда Верный қаласының негізін қалауға ыңғайлы жер іздеп жүретін:

«8 августа, 1853 г.
Каргалы
Г. Корпусному Командиру


Я имел честь доносить Вашему Высокопревосходительству о намерении моём обозреть вершины Алматов. Осмотрев с инженер-поручиком Александровским первыя и вторыя Алматы и долину между ними, мы нашли по удобству добывания леса, большому количеству прекрасной, изрезанной арыками хлебопахотной земли, пажитей и сенокосных мест, далеко превосходящими урочища на Иссыке и Талгаре, почему и предложили Алматы местом будущего поселения, при том через занятие этого пункта все лучшие кочевья и хлебопахотные места Дулатов будут у нас под руками."

Перемышельский қателескен шығар-ау, басқа рулар да сол заманда Алматының айналасында көшіп жүретін деп ойлайтынмын. Алайда жақында аталмыш Перемышельскийдың сөзін растайтын екінші жазбаша дерек таптым. Ол Орыс Империялық Географиялық Қоғамының мүшесі - Н. Абрамовтың 1864 жазып қалдырған "Алматы или укрепление Верное, с его окрестностями" атты еңбегі. Сол туындыдан үзіндіні (267-268 беттері, жазбаның аяқ жағына таман) және тұтас скан көшірмесін осы мақалаға саламын. Оқып шықсаңыз, Абрамовтың жазбасында Дулаттың тармақтарынан басқа ешбір басқа рудың аты аталмайды.

Шежірелерді ақырындап зерттей отырсаңыз, кейбір тарихи мәлімет пен трендті біле аласыңыз. Шымыр руының шежіре кітабы бойынша, Шымыр баба ұрпақтарының арасында ең көп әйел алған кісі - Байтемірұлы Болтай батыр. Батырдың шежіресін тарқатсақ: Дулат-Шымыр-Бекболат-Жиеш-Жаңабай-Құлтөбер-Айтқұл-Байтемір-Болтай. Шежіре фотоларын мақаланың төменгі жағына салып қойдым. Болтай батыр 11 әйелінен 18 ұл көрген, басқа әйелдерінен ұл-бала көрді ма жоқ па - ол жағы маған әзірше белгісіз, дегенмен батырдың тірі ұрпағына Құдай бақытты өмірді нәсіп етсін! Біз "қазақ байыса қатын алады" деген ұғымды тек бір жағынан алып қарамаумыз керек, Ұлы Далада саяси жағдайдың тұрақсыздығы жанүялардың көпбалалы болуын талап еткен. Қилы заманда қазақ елінің шаңырағын сақтап қалған факторлардың арасында тек ханның саясаты, көрегендігі мен әскери іс-қимылдар емес, сонымен қатар

Дулат-Ботбай руының Шағай атасынан тараған Дәненұлы Сәмен батыр бар дерек бойынша 1704-1777 жж арасында өмір сүрген. Ботбайдың ең танымал батыры, заманында есімі Ботбай руының ұранына айналғаны соның айғағындай. Аңырақай шайқасына 2 мың Ботбай жігітін бастап келгенде де, 1756-1757 жж жауды жоңғар қақпасына дейін қуған 17 мың қазақ қолында да мыңбасы болған. Қартайған шағында Жетісу өңірін, Меркі, Созақты қырғыздың Садыр, Ешенқұл манаптары шапқанда - жерін жаудан азат ету жолында Садыр манапты жекпе-жекте өлтірген.
Тамыздың 26-да Шымкенттен шығып, Қапшағай төңірегінде көлігімде бір түнеп, ертесіне Алматы-Өскемен жолының бойындағы Арқарлы асуына сәл жетпей Жоламан деген ауылдың знагын көріп трассадан сол бағытта бұрылдым.

Матай мен Жалайыр елдері Алтынемел үшін таласып, ұрыс болғанда, екі жақтан жеті адам - төртеуі Жалайырдан, үшеуі Матай жағынан өледі. Ол кезде Жалайырды билеген Тезек төре екен. Төре Күреңбелде отырған. Өзі билеген елден бір кісі артық өліп, Матайлардың есесі кетіп бара жатқан соң, аманат қойып миятқа, Шу бойындағы калың Дулатка адам шаптырады. Ал, Матайлар арғынға кісі шаптырады. Шу бойындағы қазақтарды билеген Әлі төренің ордасына Жалайыр жіберген шапкыншылар келіп жетеді. Төре жөн сұраған соң, олар мынаны айтады:

"Әулиеата шаһары, қыс кезі болса керек. Дулаттың өңкей ру басылары осында жиналып, әңгіме-дүкен құрады. Әңгімеден әңгіме туып, сөз шарпуы әр рулардың дарқандығына, сый-құрметіне ауысады. Бірақ әуелден-ақ терезесі тең, бір әкеден өрбіген төрт рудың шонжарлары бір-біріне дес бермейді. Мұның арты таласқа айналады. Сонда біреуі тұрып: "Бұған ешқайсымыз билік, әділ төрелік айта алмаймыз, сондықтан қалыс ағайын Ысты Бөлтірік бидің уәжін тындайық", - дейді. Сонда бәрі осыған тоқтап Шу бойында жатқан Бөлтірікке кісі шаптырады.

Жаныс Бекасыл әулие 1822 жылы қазіргі Түркістан облысының Төлеби ауданындағы Сайрамсу, Қасқасу, Қарасора дейтін үш өзеннің тоғысқан жерінде дүниеге келген, 1915 жылы 93 жасында туған жерінде қайтыс болған. Сол кездегі білім ортасы саналатын Бұқарда, т.б, Сирия (Шам) елінде білім алып, кейіннен туған жерінде медресе ашып, балаларды оқытып көптеген кітаптар жазған. Бірақ зұлмат заман келе жатқанын аңық сезіп, алты қанат ақ үй толған кітаптарын түйелерге артып, тауға апарып тыққан. Бүгінгі ұрпаққа ол кісіден әзірге жеткені тек "Зикзал" туындысы. Ол 2017 жылы қазіргі оқырманға түсінікті түрде кітап болып баспадан шықты. Алғысөз тарауында бұл туындының хикаясы, жолы, көмектескен адамдар жайлы т.б. мәлімет келтірілген. Бекасыл әулие "Зикзал" қолжазбасын өзінің ең үлкен үміт артқан шәкірті Байболұлы Қазанғапқа (онын есімі төмендегі Мәшһүр Жүсіптің қолжазбасында кездеседі) аманат етіп тапсырған. Қазанғап дүниеден өтер алдында (1946ж) Бекасылдың еңбегін өз баласы Оңғарға тапсырған. Оңғардың айтуынша, Бекасыл Қазанғапқа: - Заманында мұнын иесі келіп сұрайды, иесіне берерсіңдер, соған дейін сақтандар. - деген екен. "Зикзал" кітабінің электронды ңұсқасына сілтеме (кітап ұялы телефонда дұрыс ашыла ма жоқ па білмеймін):

Қазақ арулары сұлулығымен, ибасымен, ісмерлігімен ғана емес, ержүректігімен, батырлығымен де аты шықан. Сақ патшайымы Томирис пен бертіндегі Әлия мен Мәншүктің ерлігі әрбір қазақ жанға белгілі. Тарихқа көз жүгіртсек, тағы мына есімдер көпшілікке танымал:

Адай Сегізбай ата ұрпағының ауызынан, ертеде байтақ далада атасына кездейсоқ келіп қалған Дулат билерін конақ етіп күткені және де билердің кейіннен қалай ризашылығын білдіргені жайлы, видеоның 03:55 минутынан бастап

1941-1945 соғысы қазақтың көп отбасына әсер етпей қоймады. Өз атам, онын інісі, әкесі бұл соғысқа барды, екеуі оралмаған. Алдымен мына бір сайттан іздеуді бастаңыз:

https://obd-memorial.ru

ескерту: әр-түрлі себеппен ол кезде адамның фамилия-тегін дұрыс жазылмауы мүмкін, сондықтан бір фамилиямен таба алмасаңыз - әріпін ауыстырып іздеп қарағаныныз жөн. Мысалы менің 4-ші атам Арзымбетов деген фамилиямен шықпай, Арзымбеков дегенімен шықты:
https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=67210202

Тағы екі сайт арқылы берілген наград/медаль туралы іздеуге болады:

Шабайұлы Жақсығұл батыр. Дулаттың Жаныс Бөгежілінен шыққан батыр тұлға. Кесенесі Қазығұрт ауданының Аққұм ауылында орналасқан. Жету үшін Шымкент-Сарыағаш асфальт жолынан Шарапхана ауылына бұрылып, сол ауылдың мешіті жанындағы Т-жол қиылысында Жаңабазар ауылына бағыт көрсетіп тұрған знак бойынша жүріңіз. Жолда Қарабау, Жұмысшы деген ауылдар кездеседі, У-жол қиылысында оңға алып Қаржан ауылына қарай жүріп, кейін 1-Май (Алтынтөбе ауылы) ауылынан өтіп Аққұм ауылына жетесіңіз. 4 ғасыр бұрын Есімханның заманында жасаған (шамамен 1600жж басында)

Дулаттың Жанысынан шыққан Қазанғап Байболұлының (1889-1945) "Еңсегей бойлы Ер Есім" және "Төле бидің тарихы" жаздырып қалдырған (нұсқасында араб әріпімен) екі дастанды қамтитін кітапты мына бір ссылка бойынша оқи аласыңыз (ескерту: ұялы телефонда дұрыс ашылмайды),

http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=453656&lang=kk

Осы кітаптың 179-ші бетінде Домалақ Ананың босағасы қай ұрпағына тигені және де қабіріне кім шырақшы екенін білуге болады,

Қойгелді Сартұлы Дулат тайпасының Шымыр руынан шыққан, жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресте қол бастаған атақты қолбасшылардың бірі. Туған жер үшін жан алысып жан берісіп қырқысқан қазақ батырларының ішінде Қойгелді батырдың шоқтығы биік.

Жоңғармен соғыстан әбден қалжырап есін енді жия бастаған Қаратау қазақтарына 1760 жылдардың аяғында оңай олжа іздеген қырғыз манаптары соғыс ашты. Олар Жетісу аймағындағы Құлан, Меркі, Шу өңірлерін Қоқиға дейін басып алды, Алатаудан асып Түлкібас өңіріне шапқаны да болды. Қырғыз қолын Садыр, Жойыл деген манаптар басқарып бейбіт халыққа зобалаң салды. Осы кезде Жетісу жеріне Ташкент жақтан Шымыр Қойгелді мен Сиқым Рысбек батыр бастаған

...Екі текті ата – анадан ерекше боп жаратылған Ақбикеш (есімі туралы дерек Қазанғап Байболұлының "Төле бидің тарихы" дастанынан, басқа деректерде Күнбибі деген есіммен кездеседі) (Қызай) ананың әкесі алты алашқа танымал, үйсін, Қаратаудың бірден бір қожасы болған атақты Бәйдібек би, анасы киелі Домалақ ана. Домалақ Ана Ақбикешке екіқабат кезінде жолбарыстың жүрегіне жерік болады. Жолбарыс атқан бір елдің азаматтарын жолдан тосып, оларға әйелдік базын білдіріп, жолбарыстың жүрегін алып жеп, жерігін басады. Ғажапқа жерік болған Домалақ ана «ұл тапсам жолбарыс атқан сол адамды тауып, соған мәңгілік дос етем, қыз тусам сол адамға күйеуге шығарам» деп аналық ақ жүректен тілек етеді. Ер жетіп қалған қызына:

Ақментей батыр – XVIII ғасырдың орта тұсында жоңғар шапқыншылығына қарсы еліміздің азаттық соғысына қатысып, ерлік көрсеткен айтулы батырлардың бірі. Ақментей Түлкібас ауданының Алғабас ауылының маңында дүниеге келген. Тегі – Шымыр бабадан таралатын Құли руының перзенті. Ақментей батырдың шыққан тегі Құли шежіресі бойынша былай таратылады. Құли бабан:

Бұрынғы Кеңес (қазіргі Ертай) ауылында тұратын көненің көзіндей, ескінің елшісіндей, көкірегі көмбе жарықтық құлбайымбет Жанпейіс қария тегін білгісі келіп жөн сұраған кісіге жеті атаңды жетеңе жеткізіп жіліктеп беруші еді. Сол кісі: «Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер» - деп әңгіме бастайтын. Біз ол кісіден Жаманестінің жайын сұрағанымызда:

Ush zhuzdyn basyn biriktirip otyrgan Az Tauke han olgen son, auyz birligi ketken kazakty kalmaktar ondy-soldy shauyp, akyry "Aktaban shubyryndyga" ushyratty. Sonda Tole bi (1* osy sayttagy shejirede №350) kalmakka bagynamyn dep kysy zhiberip aldap, ozi Sihym Malik batyr (2* №339), Bogezhil Koten batyr, Shymyr Koikeldy batyr (3* №314), Syrgeli Karanai batyr, Kanly Kunan batyr, Konyrat Tolebai batyr, Ramadan Alshynbai batyrlarmen kelisip, Shyrshyqtyn (4* Ozbekstandagy Chirchik ozeny) tasyp zhatkan ozeninen Kozhakenttyn (5* Ozbekstandagy Hodzhikent - Xojikent auyly) kopirimen otip, Zhideli Baisynga (6* Ozbekstannyn ontustygyndegy Baisun - Boysun degen kala bolsa kerek) koship ketedy. Kalgany kalmakka bagynyp kalady. Alty zhyldan son kalmaktarga sheshek auruyi tarap, olar Tashkentten ketedy. Ony yesitip, Tole bi augan eldermen kaita oralady.

Sol kezde kalmak hany Barshahan Tole bige ozinin uaziri Sengildy (Sangyl) zhiberyp, onyn bagynuyn talap etedy. Tole bi elshiny sharap berip kutip, mas kylyp uyiktatyp tastaganda, zhieny Sihym Zhanat batyr (7* №343) onyn altyn aidaryn kesip, maitalman kylady. Ogan ashulangan kalmak hany sol shashty kesken adamdy beruyin talap etedy. Tole bi ogan oz uly Zholan batyrdy (8* №357) berip zhiberedy. Kalmaktyn hany Zholannyn nagyz bek yekenin bylyp, bosatyp zhiberedy de, artynsha zhau bolgandygyn bildiredi. Ol kezde Tole bi Zhetikentte (9* Ozbekstandagy Fergana aimagynda) yeken. Kalmaktyn yelshisine sharapty tagy basa berip, mas kylyp tastap, Kokanga karai kashyp, auyp ketedy. Turkistan, Sairam, Shymkentty kalmak alyp, Tole bidyn Kozhabek (10* №356), Zholan degen eki ulyn kalmaktar tutkynga alady.

Tole bi Toitobege (11* Ozbekstandagy Toitepa – To’ytepa auyly, 2017-den Nurafshon) zhetkende bul habardy yesitip, kaityp Kybyrai (12* Ozbekstandagy Kibrai - Qibrai), Dormenge kelip, Telimbet degen zhigitty kalmakka yelshi etip zhiberyp, eki balasyn bosatyp alady da, Zhideli Baisynga auyp ketedy.

Keyin kalmakty Kytai alyp ketken son Tole bi Zhideli Baisynnan kaityp keledy. Ol kurama ishindegy uisyn Burkit bimen odak kuryp, Tashkenttegy Zholbarys handy zhenip, ornyna bilikke otyrady. Ol on eki zhyldai Tashkentty bileidy. Sadyr degen kyrgyz Uly zhuzdy shapkanda, Tole bi Arkadagy Abylaidy keltirip, kyrgyzga karsy attandyrady. Sol sogysta Botbai Samen batyr kyrgyzdyn Kariboz degen batyryn zhekpe-zhekte zhenip shygady. Sogysta Abylai kyrgyzdardy zhenip, bir top adamdaryn zhane mal-mulikteryn kolga tusirip ozimen birge alyp ketedy.

Tole bi kartaigan son Zhunis kozha degen sartty (ozbek) Tashkentke akim etedy (13* bireuler Dulattyn Sihymy, Zhanysy, Botbayi men Shymyrdyn arasyndagy Tashkenttyn biligine alauzdykty tugyzbau ushin deidy). Tole bi dunieden otkende denesyn Tashkenttegy Shaikantaur beyityne koyady. Onyn beyityn halyk "Qarlygash (Kaldyrgoch) aulie" dep ataidy.

Sihym Malik bidyn balasy Bosmoyin bi (14* №340) Tashkenttyn biligine talasyp, ony aluga kush salady. Ogan Kanly, Shanyshkyly bilery karsy bolyp Zhunis kozhanyn zhagyna shygady. Olar Dulatty zhenip, Tashkentten kuyp zhiberedy. Kyrgyzdy shauyp kusheigen Zhanys Akbota bidyn Yrysbai degen balasynan tugan Baityk bi (15* №365) Tole bidyn ornyna kaita talasady. Birak Kypshak, Ozbek, Shanyshkyly, Kanly Dulatka tagy da karsylyk korsetyp turganda, alauzdykty paidalangan Kokan hany Alimhan inisi Omarhanmen birigip bir zhyldyn ishinde Uly zhuzdy ozine karatyp alady. Olar Arkadagy kazaktardy da bagyndyrmakka areket zhasap zhurgende orysty oshiktyryp alady da, olardyn kazak zheryn basyp aluyna sebep bolady.

Kazak shejiresy. Zayir Sadibekov.

1994 zh.