Kyzykty derekter men faktiler

Құрметті оқырман, аманбысыз. Ташкентте Дулатұлы Шымыр бабамызға жыл сайын ас ұйымдастырылатынын білесіздер. Ол дәстүр 2002 ж кесене салынған жылдан басталып, қазіргі уақытқа дейін 23 жыл бойы жалғасып келе жатыр. Бұл үрдіс қазақ тарихының ажырамас бір бөлігі болғасын оны сақтап, біліп жүргеніміз жөн.
Өткізілген жиындардың жылы мен ұйымдастырушы жақ жайлы қысқаша деректі төменде калдырамын.

Соңғы уақытта ғаламторда, нақтырақ айтқанда ютубта студияға келетін тарихшылар/сұхбат жүргізетіндер Дулаттардың Ташкент үшін күресі жайлы деректерді шала айтып кетеді де бұл тақырыптың мән-жайын ары қарай тарқатпайды. Мысалы мына бір видеода:

Елімізде соңғы уақытта болып жатқан келеңсіз құбылыстарға қарап, болашағымыз не болады деген сұрақ туындайды. Қалыптасқан жағдайдын себептері алуан болғанымен, мемлекет тарапынан жағдайды реттейтін дұрыс әрекет-шешімдерді әзірше көріп-сезіп отырғанымыз жоқ. Біреулер тіпті 3-ші АЭС саламыз деп қиялдап кетті. Мемлекеттік басқару жүйесінде осындай жауапкершіліктің жоқтығынан қарапайым халық зардабын шегіп отыр. Бұл үрдістің жақсыға апармайтыны бәрімізге аңық. Ерте ме кеш пе қазіргі мемлекеттік басқару жүйесі мынау түрімен сахнадан кетеді. Сол кезде жағдайды біршама өзгерте алатын реформалар тізімін дайындап қоялық.

Қайырлы күн, құрметті оқырман, жақында Шымкенттегі ескерткіштер жайлы материал дайындап едім, арасында Төле бидің ұлы Жолан батыр жайлы да жазғанмын. Жолан батырдың бәйбішесі, Сиқым Алакөзқызы Данагүл туралы да ел ауызында сақталған сөз бар, назарыңызға ұсынып отырмын:

Жақында Ташкентте Шымыр бабамыздың жатқан қорымның шырақшысымен байланысқа шыққан едік. Бұл өзбек кісі сол молада бабамыздың бейітіне қарап жүретін 4-ші буын шырақшысы екен. 60 жаста. Кезінде марқұм Өмірбек Байгелді ағамыз (ҚР Сенатының төрағасы) бұл шырақшыны Астанамызға конаққа шақырып күтіп, вокзалға шейін шығарып салған екен. Өмірбек Байгелді дүниеден озғаннан кейін (03.04.2024) аталмыш шырақщы моланың қасындағы Шымыр баба мешітінде имамдармен сөйлесіп бір күн бойы ағамыздың рухына арнап құран бағыштап оқытты.

Өмірбек Байгелді ағамызды соңғы рет тірісінде Шерхан Мұртазаңың 90-жылдығында көргенім болды, кейін көрісетін мүмкіншілігім болған жоқ. Былтыр Ташкентке денсаулығына байланысты жылдық асқа келе алмады. Биыл шетелде жүріп ағамыздың о дүниелік болғанын бір бауырымздан білдім. Сөйтіп жүріп басқа елдің азаматынан ағамыздың кеңпейілділігі жайлы есітіп оқырманмен бөліскенімді жөн көрдім.

Жаныс Шымырбай батыр (датқа) туралы былтыр осында мақала жазып едім. Сол кезде бұл тұлға жайлы тағы да жазамын деп қойдым. Сонымен бұл бағытта еңбегімді жалғастыруым керек.

Еліміздің тәуелсіздігі жолында 1991 ж 16-ші желтоқсанында Жоғары Кенес қабылдаған заңның өз орны бар, 1986 жылғы қайғылы оқиғалар, алашордалық қайраткерлердің заманындағы әрекет-қадамдары, қоқандықтарға қарсы күрестің де маңызы бар. Бірақ қазақтың қазір дербес ел болып қалыптасуы қалмақ-жоңғармен бір ғасырдан асқан текетірестегі жеңіссіз болар ма еді? Қазақтың азаттыққа деген ұмтылысы ақырында сол сұрапыл соғыста жеңіске жеткізді. Осыны ескере отырып сол заманда жасаған және де көпшілікке әзірше беймәлім Секер мен Барақ батырлар туралы деректі оқырмаңға ұсынамын. Екеуінің Орта жүздің танымал Көкжал Барақ және де қазіргі ЗКО аумағында жатқан Кіші жүздің Тайлақ батырменен байланысы бар. Бұл тақырып бойынша хабарласқан, Секер-Барақ батырлардың сол кездегі ағайыны Шеруұлы Мәмбет батырдың ұрпағы - Шу қаласының тумасы, Шыңғыс есімді бауырымызға алғысымды білдіремін. Төменде Оңтүстік Қазақстан облыстық ономастика комиссиясының мүшесі, «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісінің иегері, Қабыл Дүйсенби ағамыздың 2011 жылғы мақаласы:

Оңтүстік өлкесінде жоңғар басқыншыларына қарсы жан аямай соғысып, халқымызды құлдықтан, жойылып кетуден сақтап қалған батыр бабаларымыздың қатарында ағайынды Секер мен Барақ та болған. Алайда, бұлар туралы тым аз айтылады. Егер біз олардың өмір тарихын зерттемесек, жазбасақ, онда бұл батырларымыз елеусіз болып қала бермек. Осы жағын ескеріп, туған ауылымнан шыққан Секер, Барақ сынды батырлар туралы естіген, білгенімді жазып бүгінгі ұрпаққа жеткізгенді жөн көрдім. Қазақта: «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген сөз бар.

Шымыр Садыбай батырдың 445-жылдығы мен Садыбайұлы Байтананың 420-жылдығы жайлы сайтымның жаңалықтар тарауында жазған болатынмын. Ал Байтана бабадан (1603-1663) өрбіген ұрпақ қай уақытта ресми ру болып танылды деген сұраққа төменде бір дерек бар. Ол Қойгелді батырдың ұрпағы - Керімбай болыспен байланысты екен:

Сайтымызда Асанұлы Шымырбай батыр жайлы 2 мақала жазғым келіп тұр. Біріншісі бұл тарихи тұлғанын өмірі туралы болмақ және де Шымыр-Құттық ұрпағы - Әмірхан Мырзаев ағамыздың баянаты негізінде жазылды. Ал, кеттік.

Биыл қазақ елінің тарихында аса қайғылы кезең - "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сулама" атты ащы қасіреттен 300 жыл өтті. Жалпы қазақ пен қалмақтың арасындағы созылмалы қақтығыс сонау 1600-жылдары басталып, шарықтау шегіне 1723 жылдың көктемінде жетті. Сол жылы қазақ жеріне әбден дайындалған 70 мың қалмақ жауынгері тұтқиылдан шабуыл жасап, жайлауға көшуге қамданған қазақ елін ойрандап салды. Нәтижесінде әр 10 қазақтың 4-і мерт болып, тірі қалғаны мүмкіндігінше тойтарыс көрсетіп бас сауғалап жан-жаққа көшті.

Не себепті екенін білмеймін, бұл азалы күнге орай мемлекетіміздің ресми өкілдерінің ауыздарына құм кұйылғандай. Олай болса біз өз жақтан үлес қосайық. Сайтымда Дулат батырларының тізімі бар, жақында сол мақалада есімі жазылған Ботбай-Бұйдас Өмірбекұлы Өтетілеу батырдың жетінші буындағы бір ұрпағымен әңгімелестік. Азамат есімді бауырымыз Жамбыл облысының Қостоған ауылының тұрғыны екен. Содан біраз мәлімет алып осы мақаламды жазуға кірістім.

Шымкентте бір мектепте оқыған еркек кластас, паралелль кластастарымнын 29-ы қазір байланыста қалды. Басқасы әр-түрлі себеппен радардан кетті (мектеп бітіргелі 24 жыл өтіпті). Қазір вотсаптағы тобымыздың тізіміне қарап рулық құрылымды толықтай болмаса да көрсетіп жибереин:

11.08.2022 Тараз қаласын айналып өтетін Шымкент-Алматы тас жолымен келе жатып қалаға іргелес орналасқан Шәкен Оңласынұлы Ниязбековтың туған ауылындағы мемориалдық кешенге тоқтап видеоға түсіргенім бар. Кешеннің басында Смаил есімді ағамыз кезек бойынша қарап жүр. Ол кісімен біраз әңгімелестік. Ауылдың ҚСРО дәуіріндегі аты бір бесжылдықпен байланысты еді, бергіректе Шәкен Ниязбековтың есімі қойылды. Кешеннен ауылдың зираты көрінеді, Шәкеннің әке-шешесі сонда жатыр екен. Жалпы ауылда Жаныс-Жамбайдың Әтей атаның ұрпағы тұрады. Жолдың арғы жағындағы бір ауылда Жамбайдың Тіней атасының ұрпағы бар. Кешендегі ту 23 метр биіктікте желбіреп тұр. Кешеннің жоба авторлары - Пірімқұлов Сейдилла Махашұлы мен Қонысбаев Жомарт Сатбайұлы есімді ағаларымыз. Мемориалдың құрылысы 2021 ж қантарында аяқталды. Кешеннің аумағында су ұңғымасы, туалеті бар. Бұл кешенді тұрғызуға атсалысқан барша ағайынымызға алғысымды білдіреміз, өңірде Мемлекеттік Рәміздер Күнін ресми түрде атап өткізетін нағыз жер енді осы кешен аумағында! Төменде марқұм Шәкен Ниязбековтың ту жобасын дайындағанда еңбегінің кейбір тұстарын қысқаша сипаттайтын бір естелік пен видеомды салып қоямын. Айтпақшы, Шәкен Ниязбеков кезінде телевизордың пультын ойлап шығарған адам.

Ютубта анда-санда Қуат Ахметжанов есімді азаматтың бейнероликтерін қараймын. Көбінесе олар аудиокітап түрінде шығады. Жалпы өзіме ұнайтын бір канал, мағыналы дерек пен тарихтың кейбір сырын сол жерде білесін.

Жақында "Арқадағы Қарқаралы өңірінде өмір сүрген Қаракесек Мәди атамыздың басынан өткені" деген хикаяны тыңдағанмын. Ол Қаз дауысты Қазыбек бидің ұрпағы - Мәди Бапиұлы (1880 - 1921жж) жайлы. Қысқаша айтып берсем Мәди жүйрік аттарды жақсы көретін. Бір күні қырғыз манабының біреуінде "желмен жарысатын" арғымақтың бар екенін есітіп күзде жолға шығады. Арқадан Шудың бойына жетіп алып сол жерде жалғыз қараша үйге барып аялдап тыңығып алады. Шанырақ иесі Дулат Жаныстын Жақсыбай есімді ақсақалы, үйінде әйелі мен екінші ұлы Асылбай бар. Құдайқонаққа қой сойып етін пісіріп күтеді. Мәди қырғыз еліне бағытты сұрап Асылбайға батасын беріп үй иесіне алғысын айтып қайтадан жолға шығады. Кейіннен Жолшыбай манаптың ауылына жетіп, оны өлімнен кұткарып алады да, манаптан арғымағын сұрайды. Манап оны 10 күн қонақ қылып күтеді де арғымаққа тағы 3 жүйрік атты қосып, қоржынға бағалы бір заттарды салып Сарыаркаға аттандырып жибереді. Мәди қайтар жолда Шуда әлгі Дулат Жаныстың үйіне тоқтап, бастан өткенін ақсақалдың отбасына айтып беріп, манаптан алған 3 атпенен дорбасын қалдырып арғымағына мініп Арқаға кетеді. Дорбасында қалдырып кеткен нәрсесі Жақсыбайдың жанүясына біраз жыл бойы азық болған екен. Осы хикаяны Жақсыбай ақсақалдың шөбересі - Айдар 2015 ж Қарағанды қаласында Ардақ есімді кісіге айтып берген. Аудиокітаптың видеосы төменде:

Былтыр Жамбай баба жайлы қысқа мақала жазған едім. Содан бері маған келіп түскен қосымша мәліметті мына бөлек жаңа бір мақалада шығарғанымды жөн көрдім. Айтпақшы, тәуелсіз Қазақстан Республикамыздың көк туының авторы - аталмыш Жамбай бабаның Әулиеата өңіріндегі ұрпағы марқұм Шәкен Ниязбеков ағамыз! Алматы қаласының гербы де Шәкеннің туындысы. Алматының Кенсай зиратында Бауыржан Момышұлына арнап мүсін жасап қойғаны да бар. Өзім осыдан бір ай бұрын Тараз жаққа барып қайтқанымда Шәкен Ниязбековтың ауылынын қасымен өткенімде бұл кісінің Дулатқа қатысы барын білмеппін. Сонда сол ауыл алдындағы үлкен флагштокта желбіреп түрған туымызды неліктен сол жерге қойғанын да білмеппін, ұят болды-ау, бір кем дүние ))) Ал енді Жамбай бабаның тарихына қайта оралсақ:

Қалмақтан кейін қазақ-қырғыздың Жетісу жері үшін қантөгісі Абылай ханның жүргізген Жайыл соғысымен (1770 жж) аяқталған жоқ. Оның бір дәлелі - Алматы қаласынын "Дайк-Пресс" баспаханасында 2007 ж шыққан "История Казахстана в русских источниках XVI-XX веков, VI том" кітабында Дулаттардың қырғыздың 1826 жылғы басқыншылығына төтеп бергені жайлы деректер. Сол мәліметті орыс маманының көлемді рапортынан үзінді түрінде салып назарыңызға ұсынамын:

2021 жылдың мамыр айында ratel.kz сайтында шыққан мақалада Дулаттың Тойшыбек батыры жайлы мынандай ақпарат кездеседі:

https://ratel.kz/outlook/temnyj_moment_v_biografii_goroda_vernogo_zahvat_chuzhih_zhen_i_golovy_na_pikah?utm_source=ratel&utm_medium=incut&utm_campaign=108231

"...Ну, а дальше, о том же – из книги Владимира Афанасьевича Обручева, словами самого автора:
"Отряд остановился у выхода реки Алма-ата из гор, а немного западнее собрались заилийские киргизы на народное вече, которое должно было решить вопрос о мире или войне с русскими, вторгшимися в чужую страну. Собрание разделилось на две партии; одна во главе с Таучубеком советовала прогнать русских обратно за Или, как годом раньше был прогнан отряд ГУДКОВСКОГО;
другая партия, которую возглавлял Диканбай, склонялась к миру с русскими. Два или три дня спорили; партия мира взяла верх, и Таучубек вынужден был удалиться со своими сторонниками за первый хребет в долину реки Чу. В лагерь отряда стали приходить киргизы с верблюдами, навьюченными бурдюками – кожаными мешками с кумысом для угощения казаков…
Отряд выбрал для зимней стоянки долину реки Иссык, к востоку от Алма-ата; навозили брёвен из гор и построили два домика – под лазарет и квартиру начальника; для остальных офицеров и казаков вырыли землянки…
Служба на стоянке была легкая и оставляла много свободного места. Григорий Николаевич подружился с БАРДАШОВЫМ, переводчиком отряда, и через него доставал книжки журнала "Современник", который выписывал Перемышльский…
Выбор места под зимовку оказался неудачным… Когда подошва гор очистилась от снега и зацвели яблони, Перемышльский перевёл отряд обратно на реку Алма-ата. Здесь он начал строить укрепление, позже названное "Верным" и превратившееся в город. На этой стоянке отряд начали беспокоить киргизы партии Таучабека… Почти каждую ночь тревога поднимала людей, раздавались выстрелы, крики, бил барабан, около пушек загорались фитили…
Перемышльский через агентов узнал, что Таучубек замышляет большой набег на русских, и решил предупредить его. Он взял сотню казаков и ракетную батарею и отправился в долину реки Чу. Потанин участвовал в этом походе… Перемышльский сказал казакам речь, в которой разъяснил им, что отряду предстоит напасть на аул Таучубека, захватить его табуны и стада, взять в плен его самого и его семью, причём не следует убивать людей и оскорблять женщин; сопротивляющихся надо лишь связывать по рукам и ногам.

2021 жазында Ысты класстасым "Жүр, саған облысымыздағы Ақмешіт үнгірін көрсетіп қайтайық" деп аталмыш жерге барғанымыз бар. Ардақты Домалақ Анамыздың кесенесі үнгірге баратын Шымкент-Шаян тасжолының бойында екен. Досым кесене жол бойы болғасын оған да соғып кетейік дегенде мен "Жоқ, кейін рет болғанда өзім бұл жерге арнайы зияратқа келермін" деп ол кезде бас тарттым. Сонымен ШНПЗдағы жұмысымнан шығып жаңа жұмысты күтіп жүргенде 20.09.2021де қолым босаған бір сәт шығып Домалақ Ананың жатқан жеріне тарттым.

Әр сапардан ұйренетін бір нәрсе қалай да болады. Бұл жолы да бірнеше нәрсені өз көзімен көріп біліп қайттым. Мысалы, казір кесене басында кімдер (кімнің ұрпақтары) қарап жүр, кесененің орнында 1959 жылы сағана тамды тұрғызған кісі Дулаттың қай ұрпағы, тағы да басқа деректер. Енді осыны ақырындап төменде жазып кетемін.

Махмұд Қашғари 1072 жылы жазып бастаған және бірнеше жылда қайта қарап, түзеп бітірген "Диван Лугат ат-Турк" еңбегінің аудармасын оқып бастадым. Автордың түпнұсқасы біздің заманға дейін жеткен жоқ, алайда Стамбул қаласының мұражайында сақталған 1266 жылғы жалғыз көшірмесі бар. Оны араб тілінен орыс тіліне 2004 жылы аударған қазақстандық шығыстанушы Ауэзова З.М. Файлға интернеттегі сілтемесін төменде салып қойдым. Басында бұл еңбекті дастанның бір түрі деп ойласам негізінде сөздік екен, Махмуд Қашғаридің өмір сүрген заманында түрік тайпаларының 6727 сөзін қамтиды. Солардың ішінен қазір тілімізде қолданылатын сөздерді төменде бір тізімде келтіремін. Махмұд Қашғари былай жазды:

Өтеген Өтеғұлұлы 1699 жылы Шу өзенінің саласындағы Хантауының оңжақ шығысындағы Изенді деген жерде (сайда) туған (қазіргі Жамбыл облысы, Көктерек ауданының шығысжақ шеті). Өтегеннің әкесі Өтеғұл Сырымбеттің үлкен баласы. Өтеғұл ойрат (қалмақ) шабуылына қарсы аянбай күрескен батырдың бірі. 1635 жылы Әз-Жәңгір азғана қолмен ойраттың ханы Батырдың 50 мың қолына соққы берген ұрысқа қатысып, қол басқарған адам. Өтеғұлдың Өтеп, Аңдақұл, Тәңірқұл, Жылқайдар деген інілері болған. Олардың ішінде Өтеғұлға серік болып ерлік істегені Өтеп пен Аюса. Қалғандары, оның ішінде шаруашылықты басқарған Жылқайдар болған.

Өтеғұлдың екі әйелі болған. Оның үлкені Жарқыннан 4 ұлы болды (Қалымбет, Нұрымбет, Нұрлыбек, Нұрқожа). Ал екінші әйелі Нұрбаладан Байбол, Жанбол деген екі ұлы болды.

Сайтымда Қыбырай батыр жайлы мақала жазған болатынмын. Шежіре бойынша Қыбырайдың әкесі - Жантуұлы Жайылмыс, Қыбырайдан басқа тағы 3 ұл көрген: Жамбай, Қожамберді және Қожан (қателессем - This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it. адресіме электронды хат жазып жіберіңіздер). Жайылмыстың туған бауырларына келсек, олар Өтеміс пен Байыс - қазіргі уақытта бөлек руға айналған тұлғалар. Жамбайдың ағайыны Қожамберді - қазақ даласына танымал Төле бидің атасы (Қожамбердіден - Құдайберді - одан Әлібек - одан Төле)

Бауыржан Момышұлы өзінің "Ұшқан ұя" атты романында (1974), Дулат-Шымыр елінде шамамен 1850 жылдары орын алған бір ұрлықтын салдарын жазып кеткен:

...Біздің Өтеулі тұқымынан Бабас дейтін кісі өткен. Бабастың Қабаш атты інісі болыпты. Қабаш жекжат-жұрат, тамыр-таныстарды аралағыш екен. Бір аттанса, үйіне айлап оралмайтын әдеті болса керек. Үйге келуін келгенмен, байыз тауып отыра алмайтын көрінеді. Ертерек ел қыдыруға шыққанша асығып жүреді екен. Осындай кезекті бір сапар алдында атын ерттеп жатқан інісіне Бабас тіл қатыпты:

- Ей, сен қайда тағы да...
Інісі де ожарлау болса керек. Ағасын кағыта сөйлепті:
- Сендер сияқты қашанғы үйкүшік болып отырайын. Ошақ түбін аңдуды саған-ақ бұйыртсын. Менің қатыным жоқ, балам жоқ. Салт басты, сабау қамшылы, арқам кең адам емеспін бе. Сен-ақ қатыныңды құшақтап жата бергін.

Жаныс - Жанту - Байыс руының шежіресі 2009 жылы Алматыда жарық көрді. Шымкент жақта Байыстардың шежіресін Жеңісбек Мәуленқұлов, Әбілқасым Шыныбаев, Бейсен Есімбеков дайындап ұсынса, Жетісудағы бауырларымыздың ата-бабасы мен бүгінгі үрім-бұтағын түгендеуге Дүйсен Қанаев, Кемал Байалбаев, Дәлібай Әбдіғұлов атсалысты. Ал кітапты баспаға дайындау барысында бүкіл Алматы мен Тараз маңындағы ауылдарды түгел аралап, Шымкенттен келген қолдағы бар материалды саралап, кестесін түзіп, әр аумақтағы ағайындарға арнайы барып жолығып, көзбе-көз келісіп, көп еңбектенген, шежіре түзудің "белгілі маманына" айналған бауырымыз Серікбек Еркінбековтің еңбегі ерекше зор екенін баса атаған жөн. Кітапта шежіре тізбегінен өзге тарихи тұлғалар, елдің қадірлі азаматтары, Байыс ұрпақтары мекендейтін өңірлер жөнінде т.б. мәліметтер бар (мысалы, 1) танымал мемлекеттік қайраткер - Қанат Саудабаев мырза Байыс руынан екен. 2) Орыс келімсектің Түлкібас ауданындағы қазіргі Балықты ауылының жерін Ботбай руының бір биінен сатып алғандығы жайлы (кітаптың 230 бетінде): "Балықты, аудан орталығы Тұраркенттен батысқа қарай 26 км, ал Састөбе т.ж. 8 км жерде Арыс өзенінің оң жағалауына таяу орналасқан. Іргесі 1872ж. қаланған. Осы жылы Ресейден Алексей Стрюковский көшіп келіп, Ботбай елінің биі Қайназаров Әбілдадан жер сатып алып, үй-жай сала бастайды. 2-3 жыл өткенде Ресейдегі туған-туысқандарына, таныс адамдарына хат жазып, осында келуге үгіттейді..."). Шежіре материалдарын қарап көмегін берген жазушы Мархабат Байғұт. Жалпы редакциясын басқарған белгілі жазушы, шежіреші Марал Ысқақбай. Шежірені басып шығаруға қаржылай көмектескен азаматтардың тізімі кітаптың 265-ші бетінде. Кітаптың электронды нұсқасы төмендегі сілтеме бойынша:

Төле би заманында 8 әйел алған кісі. Олардың арасында қарақалпақтың қызы да болатын, есімі маған әзірше белгісіз. Қателеспесем, одан Төле би үш ұл көрді: Жиенқұл, Жасыбек пен Тасыбек. Осындай қарым-қатынастың арқасында Төле би шашырап қалған қазақтың қолына көрші халықтың қолын қосып, некелесумен бекіткен саяси одақ арқылы елді шапқан қалмаққа қарсы бірлесіп күрес жүргізген.

«...1726 жылғы Түркістан түбіндегі ұрыста Ұлы жүздің қолында 17 мың жасақ болған көрінеді. Оны Қазыбектің өзі былай жазады: «Ұлы жүздің он жеті мың қолына басшылықты Жолбарыс хан жүргізуі тиіседі, ұрыс барысында қолды белгілі батырлар бастап кетті. Дулаттардан келген сегіз мың қолды Төле бидің бірге туған бауырлары Сеңкібай, Шойбек, Шымыр-Қойгелді, Қарақалпақтан келген екі мың қолды Қылышбек, Жангел екеуі басқарды. Қалған жеті мың қол Жетісу қазақтары болатын. Осы жеті мың адамға жалпы басшылықты Тауасарұлы Қазыбек батыр жасады, Шапырашты – Еміл ағайынды Қаумен мен Дәулет, Шапырашты Асыл Наурызбай, әкелі-балалы Сатай мен Бөлек, Дулат – Жаныс Өтеген, Дулат – Ботбай Сәмен, Албан Хангелді, әкелі-балалы Қазыбек пен Қасқары осы қолдың басшылығында болды. Осы аталғандардың барлығы да жекпе-жекке түсіп, жаудан қазақ кегін алған көрнекті батырлар еді» (Қ.Тауасарұлы «Түп-тұқианнан өзіме шейін» 15 бет).

Интернетте Қапал батыр жайлы мәлімет іздегенімде, оның бір ұрпағы - Бауыржан Кәріповтың 2017 жылы БАҚқа берген сұхбатына көзім түсті. Сұхбатқа сілтемені төменде қалдырамын (мақала орыс тілінде). Бауырымыз бірнеше жыл АҚШта тұрып, спорт саласында жұмыс істеген. Сонын ішінде алты жыл қазіргі АҚШтың президенті - Дональд Трамптың әйелімен қызын жаттықтырып жүрген. "Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас" демекші, Бауыржан жанұясымен еліне қайтып келді. Баукенін айтуы бойынша ол Алматы облысындағы Ақын Сара ауылында дүниеге келген. Атасы Тұрсын заманында сол өңірдін болысы болған, аштықтың кезінде отбасымен Қытайға көшіп, 1948 ж. өз ауылына оралды.

1,5 ғасыр бұрын Алматы өңірінің жері Дулат ұрпағына қарайтының тек бір дерек көзінің арқасында білетінмін, ол сол кездегі патшалы Ресейдің офицері - майор Перемышельскийдың өз басшылығына жіберген хаты. Перемышельский сонда Верный қаласының негізін қалауға ыңғайлы жер іздеп жүретін:

«8 августа, 1853 г.
Каргалы
Г. Корпусному Командиру


Я имел честь доносить Вашему Высокопревосходительству о намерении моём обозреть вершины Алматов. Осмотрев с инженер-поручиком Александровским первыя и вторыя Алматы и долину между ними, мы нашли по удобству добывания леса, большому количеству прекрасной, изрезанной арыками хлебопахотной земли, пажитей и сенокосных мест, далеко превосходящими урочища на Иссыке и Талгаре, почему и предложили Алматы местом будущего поселения, при том через занятие этого пункта все лучшие кочевья и хлебопахотные места Дулатов будут у нас под руками."

Перемышельский қателескен шығар-ау, басқа рулар да сол заманда Алматының айналасында көшіп жүретін деп ойлайтынмын. Алайда жақында аталмыш Перемышельскийдың сөзін растайтын екінші жазбаша дерек таптым. Ол Орыс Империялық Географиялық Қоғамының мүшесі - Н. Абрамовтың 1864 жазып қалдырған "Алматы или укрепление Верное, с его окрестностями" атты еңбегі. Сол туындыдан үзіндіні (267-268 беттері, жазбаның аяқ жағына таман) және тұтас скан көшірмесін осы мақалаға саламын. Оқып шықсаңыз, Абрамовтың жазбасында Дулаттың тармақтарынан басқа ешбір басқа рудың аты аталмайды.

Шежірелерді ақырындап зерттей отырсаңыз, кейбір тарихи мәлімет пен трендті біле аласыңыз. Шымыр руының шежіре кітабы бойынша, Шымыр баба ұрпақтарының арасында ең көп әйел алған кісі - Байтемірұлы Болтай батыр. Батырдың шежіресін тарқатсақ: Дулат-Шымыр-Бекболат-Жиеш-Жаңабай-Құлтөбер-Айтқұл-Байтемір-Болтай. Шежіре фотоларын мақаланың төменгі жағына салып қойдым. Болтай батыр 11 әйелінен 18 ұл көрген, басқа әйелдерінен ұл-бала көрді ма жоқ па - ол жағы маған әзірше белгісіз, дегенмен батырдың тірі ұрпағына Құдай бақытты өмірді нәсіп етсін! Біз "қазақ байыса қатын алады" деген ұғымды тек бір жағынан алып қарамаумыз керек, Ұлы Далада саяси жағдайдың тұрақсыздығы жанүялардың көпбалалы болуын талап еткен. Қилы заманда қазақ елінің шаңырағын сақтап қалған факторлардың арасында тек ханның саясаты, көрегендігі мен әскери іс-қимылдар емес, сонымен қатар

Дулат-Ботбай руының Шағай атасынан тараған Дәненұлы Сәмен батыр бар дерек бойынша 1704-1777 жж арасында өмір сүрген. Ботбайдың ең танымал батыры, заманында есімі Ботбай руының ұранына айналғаны соның айғағындай. Аңырақай шайқасына 2 мың Ботбай жігітін бастап келгенде де, 1756-1757 жж жауды жоңғар қақпасына дейін қуған 17 мың қазақ қолында да мыңбасы болған. Қартайған шағында Жетісу өңірін, Меркі, Созақты қырғыздың Садыр, Ешенқұл манаптары шапқанда - жерін жаудан азат ету жолында Садыр манапты жекпе-жекте өлтірген.
Тамыздың 26-да Шымкенттен шығып, Қапшағай төңірегінде көлігімде бір түнеп, ертесіне Алматы-Өскемен жолының бойындағы Арқарлы асуына сәл жетпей Жоламан деген ауылдың знагын көріп трассадан сол бағытта бұрылдым.

Матай мен Жалайыр елдері Алтынемел үшін таласып, ұрыс болғанда, екі жақтан жеті адам - төртеуі Жалайырдан, үшеуі Матай жағынан өледі. Ол кезде Жалайырды билеген Тезек төре екен. Төре Күреңбелде отырған. Өзі билеген елден бір кісі артық өліп, Матайлардың есесі кетіп бара жатқан соң, аманат қойып миятқа, Шу бойындағы калың Дулатка адам шаптырады. Ал, Матайлар арғынға кісі шаптырады. Шу бойындағы қазақтарды билеген Әлі төренің ордасына Жалайыр жіберген шапкыншылар келіп жетеді. Төре жөн сұраған соң, олар мынаны айтады:

"Әулиеата шаһары, қыс кезі болса керек. Дулаттың өңкей ру басылары осында жиналып, әңгіме-дүкен құрады. Әңгімеден әңгіме туып, сөз шарпуы әр рулардың дарқандығына, сый-құрметіне ауысады. Бірақ әуелден-ақ терезесі тең, бір әкеден өрбіген төрт рудың шонжарлары бір-біріне дес бермейді. Мұның арты таласқа айналады. Сонда біреуі тұрып: "Бұған ешқайсымыз билік, әділ төрелік айта алмаймыз, сондықтан қалыс ағайын Ысты Бөлтірік бидің уәжін тындайық", - дейді. Сонда бәрі осыған тоқтап Шу бойында жатқан Бөлтірікке кісі шаптырады.

Жаныс Бекасыл әулие 1822 жылы қазіргі Түркістан облысының Төлеби ауданындағы Сайрамсу, Қасқасу, Қарасора дейтін үш өзеннің тоғысқан жерінде дүниеге келген, 1915 жылы 93 жасында туған жерінде қайтыс болған. Сол кездегі білім ортасы саналатын Бұқарда, т.б, Сирия (Шам) елінде білім алып, кейіннен туған жерінде медресе ашып, балаларды оқытып көптеген кітаптар жазған. Бірақ зұлмат заман келе жатқанын аңық сезіп, алты қанат ақ үй толған кітаптарын түйелерге артып, тауға апарып тыққан. Бүгінгі ұрпаққа ол кісіден әзірге жеткені тек "Зикзал" туындысы. Ол 2017 жылы қазіргі оқырманға түсінікті түрде кітап болып баспадан шықты. Алғысөз тарауында бұл туындының хикаясы, жолы, көмектескен адамдар жайлы т.б. мәлімет келтірілген. Бекасыл әулие "Зикзал" қолжазбасын өзінің ең үлкен үміт артқан шәкірті Байболұлы Қазанғапқа (онын есімі төмендегі Мәшһүр Жүсіптің қолжазбасында кездеседі) аманат етіп тапсырған. Қазанғап дүниеден өтер алдында (1946ж) Бекасылдың еңбегін өз баласы Оңғарға тапсырған. Оңғардың айтуынша, Бекасыл Қазанғапқа: - Заманында мұнын иесі келіп сұрайды, иесіне берерсіңдер, соған дейін сақтандар. - деген екен. "Зикзал" кітабінің электронды ңұсқасына сілтеме (кітап ұялы телефонда дұрыс ашыла ма жоқ па білмеймін):

Қазақ арулары сұлулығымен, ибасымен, ісмерлігімен ғана емес, ержүректігімен, батырлығымен де аты шықан. Сақ патшайымы Томирис пен бертіндегі Әлия мен Мәншүктің ерлігі әрбір қазақ жанға белгілі. Тарихқа көз жүгіртсек, тағы мына есімдер көпшілікке танымал:

Адай Сегізбай ата ұрпағының ауызынан, ертеде байтақ далада атасына кездейсоқ келіп қалған Дулат билерін конақ етіп күткені және де билердің кейіннен қалай ризашылығын білдіргені жайлы, видеоның 03:55 минутынан бастап

1941-1945 соғысы қазақтың көп отбасына әсер етпей қоймады. Өз атам, онын інісі, әкесі бұл соғысқа барды, екеуі оралмаған. Алдымен мына бір сайттан іздеуді бастаңыз:

https://obd-memorial.ru

ескерту: әр-түрлі себеппен ол кезде адамның фамилия-тегін дұрыс жазылмауы мүмкін, сондықтан бір фамилиямен таба алмасаңыз - әріпін ауыстырып іздеп қарағаныныз жөн. Мысалы менің 4-ші атам Арзымбетов деген фамилиямен шықпай, Арзымбеков дегенімен шықты:
https://obd-memorial.ru/html/info.htm?id=67210202

Тағы екі сайт арқылы берілген наград/медаль туралы іздеуге болады:

Шабайұлы Жақсығұл батыр. Дулаттың Жаныс Бөгежілінен шыққан батыр тұлға. Кесенесі Қазығұрт ауданының Аққұм ауылында орналасқан. Жету үшін Шымкент-Сарыағаш асфальт жолынан Шарапхана ауылына бұрылып, сол ауылдың мешіті жанындағы Т-жол қиылысында Жаңабазар ауылына бағыт көрсетіп тұрған знак бойынша жүріңіз. Жолда Қарабау, Жұмысшы деген ауылдар кездеседі, У-жол қиылысында оңға алып Қаржан ауылына қарай жүріп, кейін 1-Май (Алтынтөбе ауылы) ауылынан өтіп Аққұм ауылына жетесіңіз. 4 ғасыр бұрын Есімханның заманында жасаған (шамамен 1600жж басында)

Дулаттың Жанысынан шыққан Қазанғап Байболұлының (1889-1945) "Еңсегей бойлы Ер Есім" және "Төле бидің тарихы" жаздырып қалдырған (нұсқасында араб әріпімен) екі дастанды қамтитін кітапты мына бір ссылка бойынша оқи аласыңыз (ескерту: ұялы телефонда дұрыс ашылмайды),

http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=453656&lang=kk

Осы кітаптың 179-ші бетінде Домалақ Ананың босағасы қай ұрпағына тигені және де қабіріне кім шырақшы екенін білуге болады,

Қойгелді Сартұлы Дулат тайпасының Шымыр руынан шыққан, жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық күресте қол бастаған атақты қолбасшылардың бірі. Туған жер үшін жан алысып жан берісіп қырқысқан қазақ батырларының ішінде Қойгелді батырдың шоқтығы биік.

Жоңғармен соғыстан әбден қалжырап есін енді жия бастаған Қаратау қазақтарына 1760 жылдардың аяғында оңай олжа іздеген қырғыз манаптары соғыс ашты. Олар Жетісу аймағындағы Құлан, Меркі, Шу өңірлерін Қоқиға дейін басып алды, Алатаудан асып Түлкібас өңіріне шапқаны да болды. Қырғыз қолын Садыр, Жойыл деген манаптар басқарып бейбіт халыққа зобалаң салды. Осы кезде Жетісу жеріне Ташкент жақтан Шымыр Қойгелді мен Сиқым Рысбек батыр бастаған

...Екі текті ата – анадан ерекше боп жаратылған Ақбикеш (есімі туралы дерек Қазанғап Байболұлының "Төле бидің тарихы" дастанынан, басқа деректерде Күнбибі деген есіммен кездеседі) (Қызай) ананың әкесі алты алашқа танымал, үйсін, Қаратаудың бірден бір қожасы болған атақты Бәйдібек би, анасы киелі Домалақ ана. Домалақ Ана Ақбикешке екіқабат кезінде жолбарыстың жүрегіне жерік болады. Жолбарыс атқан бір елдің азаматтарын жолдан тосып, оларға әйелдік базын білдіріп, жолбарыстың жүрегін алып жеп, жерігін басады. Ғажапқа жерік болған Домалақ ана «ұл тапсам жолбарыс атқан сол адамды тауып, соған мәңгілік дос етем, қыз тусам сол адамға күйеуге шығарам» деп аналық ақ жүректен тілек етеді. Ер жетіп қалған қызына:

Ақментей батыр – XVIII ғасырдың орта тұсында жоңғар шапқыншылығына қарсы еліміздің азаттық соғысына қатысып, ерлік көрсеткен айтулы батырлардың бірі. Ақментей Түлкібас ауданының Алғабас ауылының маңында дүниеге келген. Тегі – Шымыр бабадан таралатын Құли руының перзенті. Ақментей батырдың шыққан тегі Құли шежіресі бойынша былай таратылады. Құли бабан:

Бұрынғы Кеңес (қазіргі Ертай) ауылында тұратын көненің көзіндей, ескінің елшісіндей, көкірегі көмбе жарықтық құлбайымбет Жанпейіс қария тегін білгісі келіп жөн сұраған кісіге жеті атаңды жетеңе жеткізіп жіліктеп беруші еді. Сол кісі: «Жеті атасын білген ер, жеті жұрттың қамын жер» - деп әңгіме бастайтын. Біз ол кісіден Жаманестінің жайын сұрағанымызда:

Ush zhuzdyn basyn biriktirip otyrgan Az Tauke han olgen son, auyz birligi ketken kazakty kalmaktar ondy-soldy shauyp, akyry "Aktaban shubyryndyga" ushyratty. Sonda Tole bi (1* osy sayttagy shejirede №350) kalmakka bagynamyn dep kysy zhiberip aldap, ozi Sihym Malik batyr (2* №339), Bogezhil Koten batyr, Shymyr Koikeldy batyr (3* №314), Syrgeli Karanai batyr, Kanly Kunan batyr, Konyrat Tolebai batyr, Ramadan Alshynbai batyrlarmen kelisip, Shyrshyqtyn (4* Ozbekstandagy Chirchik ozeny) tasyp zhatkan ozeninen Kozhakenttyn (5* Ozbekstandagy Hodzhikent - Xojikent auyly) kopirimen otip, Zhideli Baisynga (6* Ozbekstannyn ontustygyndegy Baisun - Boysun degen kala bolsa kerek) koship ketedy. Kalgany kalmakka bagynyp kalady. Alty zhyldan son kalmaktarga sheshek auruyi tarap, olar Tashkentten ketedy. Ony yesitip, Tole bi augan eldermen kaita oralady.

Sol kezde kalmak hany Barshahan Tole bige ozinin uaziri Sengildy (Sangyl) zhiberyp, onyn bagynuyn talap etedy. Tole bi elshiny sharap berip kutip, mas kylyp uyiktatyp tastaganda, zhieny Sihym Zhanat batyr (7* №343) onyn altyn aidaryn kesip, maitalman kylady. Ogan ashulangan kalmak hany sol shashty kesken adamdy beruyin talap etedy. Tole bi ogan oz uly Zholan batyrdy (8* №357) berip zhiberedy. Kalmaktyn hany Zholannyn nagyz bek yekenin bylyp, bosatyp zhiberedy de, artynsha zhau bolgandygyn bildiredi. Ol kezde Tole bi Zhetikentte (9* Ozbekstandagy Fergana aimagynda) yeken. Kalmaktyn yelshisine sharapty tagy basa berip, mas kylyp tastap, Kokanga karai kashyp, auyp ketedy. Turkistan, Sairam, Shymkentty kalmak alyp, Tole bidyn Kozhabek (10* №356), Zholan degen eki ulyn kalmaktar tutkynga alady.

Tole bi Toitobege (11* Ozbekstandagy Toitepa – To’ytepa auyly, 2017-den Nurafshon) zhetkende bul habardy yesitip, kaityp Kybyrai (12* Ozbekstandagy Kibrai - Qibrai), Dormenge kelip, Telimbet degen zhigitty kalmakka yelshi etip zhiberyp, eki balasyn bosatyp alady da, Zhideli Baisynga auyp ketedy.

Keyin kalmakty Kytai alyp ketken son Tole bi Zhideli Baisynnan kaityp keledy. Ol kurama ishindegy uisyn Burkit bimen odak kuryp, Tashkenttegy Zholbarys handy zhenip, ornyna bilikke otyrady. Ol on eki zhyldai Tashkentty bileidy. Sadyr degen kyrgyz Uly zhuzdy shapkanda, Tole bi Arkadagy Abylaidy keltirip, kyrgyzga karsy attandyrady. Sol sogysta Botbai Samen batyr kyrgyzdyn Kariboz degen batyryn zhekpe-zhekte zhenip shygady. Sogysta Abylai kyrgyzdardy zhenip, bir top adamdaryn zhane mal-mulikteryn kolga tusirip ozimen birge alyp ketedy.

Tole bi kartaigan son Zhunis kozha degen sartty (ozbek) Tashkentke akim etedy (13* bireuler Dulattyn Sihymy, Zhanysy, Botbayi men Shymyrdyn arasyndagy Tashkenttyn biligine alauzdykty tugyzbau ushin deidy). Tole bi dunieden otkende denesyn Tashkenttegy Shaikantaur beyityne koyady. Onyn beyityn halyk "Qarlygash (Kaldyrgoch) aulie" dep ataidy.

Sihym Malik bidyn balasy Bosmoyin bi (14* №340) Tashkenttyn biligine talasyp, ony aluga kush salady. Ogan Kanly, Shanyshkyly bilery karsy bolyp Zhunis kozhanyn zhagyna shygady. Olar Dulatty zhenip, Tashkentten kuyp zhiberedy. Kyrgyzdy shauyp kusheigen Zhanys Akbota bidyn Yrysbai degen balasynan tugan Baityk bi (15* №365) Tole bidyn ornyna kaita talasady. Birak Kypshak, Ozbek, Shanyshkyly, Kanly Dulatka tagy da karsylyk korsetyp turganda, alauzdykty paidalangan Kokan hany Alimhan inisi Omarhanmen birigip bir zhyldyn ishinde Uly zhuzdy ozine karatyp alady. Olar Arkadagy kazaktardy da bagyndyrmakka areket zhasap zhurgende orysty oshiktyryp alady da, olardyn kazak zheryn basyp aluyna sebep bolady.

Kazak shejiresy. Zayir Sadibekov.

1994 zh.