Из произведений писателей

Сайтымда Ақсақ Темірдің тасы жайлы бір мақалам бар. Ол оның Алтын Ордаға қарсы бірінші жорығымен байланысты. Жалпы Алтын Орданың ханы Тоқтамыс Ақсақ Темірмен екі рет ұрысқа түсіп екеуінде де жеңіліс тапқан (18/06/1391 ж. қазіргі Самара облысында және 15/04/1395 ж қазіргі Кавказ жақта). Алтын Орданың әлсіреп бірте-бірте тарихи сахнадан кетуі бұларға байланысты.

Ілгеріде қарақалпақ елінен шыққан бір ділмәр әйел Әулиеатаға тоқтапты. Атшабардың астындағы бір дәулетті үйге түсіпті. Сөзге шешендігі, тапқырлығы сондай, ешкімге дес бермепті. Қалың ел болып жалғыз әйелдің бетін қайтара алмағанымыз ұят деп сондағылар өзара ақылдаса бастапты. Сонда бір қария тұрып: "Қой болмас, қос ат жіберіп, төменгі Шу бойынан Бөлтірік шешенді алғызындар", - дейді. Бұл кезде Бөлтіріктің елге аты шығып қалған кезі екен. Ол келгенше әлгі әйел ешкімге дес бермей, лепіре сөйлеп отырады. Сөйтіп тұрғанда Бөлтірік шешен де келіп жетеді. Үйге кіре бергенде-ақ әлгі әйел "Қыруар Үйсіннің қай қыртысынан шығып келді екен?" - деп қағыта сөйлейді. Ал Бөлтірік болса асықпай-саспай амандық-саулық сұрасып болып:

- Асықпаңыз құдаша алыс жолдан шаршап келдік емес пе? Ас-суымызды ішіп, жайланып алайық. Қағысып қалжыңдасатын уақыт әлі алда. Бірақ, осы жақында ғана бір түс көріппін. Соны айта отырайын, сіз жори отырыңыз.
Түсімде бір таразының басына сіз бен біз түскен екенбіз деймін. Содан қайта-қайта таразының мен жақ басы баса береді.
Тіпті болмаған соң таразышы тұрып:

Қолыма 1988ж басылып шыққан "Сөз тапқанға қолқа жоқ" атты кітап түсті. Бұл кітапта халық даналығының тамаша үлгілері: күлдіргі әңгімелер, шешендік сөздер, толғау-термелер топтастырылған. Ел ауызынан көп жылдар бойы жинағандар: Айсұлу Бейсенғалиева, Сыздық Әбілғазин, Сейітқали Қарамендин. Көлемі 600 беттен асады. Ішінде біраз қазақ руларының өз уақытында танымал кісілеріне байланысты дерек кездеседі. Тек кітап беттерін аударып скан жасау бірнеше күн уақытымды алды, ал бұл деректі жинауды айтсаңшы. Оны тағы арнайы сайтта бірнеше pdf файлдан бір файлға біріктірдім. Басқасына құйдым. Скандалған кітаптың салмағы 200 МБ шамасында. Төмендегі ссылка бойынша интернеттен жүктеп алсандар болады. Кейбір беттерінің сканы төменде. Бұл еңбегімнің негізгі ниеті - кітап тозып, жоғалмай тұрып - оны бағалай білетін оқырманмен бөлісу. Жүктеп алған pdf файлды ашқаннан кейін үстінгі жағында "Просмотр" деген жерінде "Повернуть вид" "По часовой стрелке", немесе клавиатурада Shift-Ctrl-Плюс деген кнопкаларды бассаңыз оқи алатын қалпында шығады.

...Аңырақайда тауы шағылған жоңғарлар қаша жүріп ұрыс салды. Шамал бастаған қалмақтың қолы Орта Бақай, Нарын деген жердегі Көкшекөлдің жағасына шоғырланды. Оларды өкшелей қуған Наурызбай батырдың қолы Айнакөл деген жерге тоқтап шатырын тігеді. Мұны білген Шамал ұрысты қалай жүргізетінін келісуге елшісін жібереді. Екі жақ та дәстүрлі жекпе-жекке келіседі. Қазақтар жағынан жекпе-жекке Шойбек, Сеңкібай, Дәулет Мәмбет, Қалмақтардан Қаңғыр (Ханхор) Мұқыр, Мандобор, Домбайыл шығады. Жоңғарлардың Мұқырдан басқасы жер жастанып, Мұқыр жеңіл жараланып жаны қалады.

Tay дейтін алып жүрек Ана туған
Мен таулықпын!
Таудан мен жаратылғам.
Киіктің сүтін еміп ержеткенмін

Әңгіме алдында аз сөз

Өткен адам болады көзден таса,
Өлді-өшті, оны ешкім ойламаса.
Ол кетсе де белгісі жоғалмайды,
Керектісін ескеріп, ұмытпаса.

Өткен іс – ойға күңгірт, көзге танық,
Көрмесе де білгенге бәрі қанық.
Мың жеті жүз жиырма екінші жыл
Қазақтың Сыр бойында жүргені анық.

Ішкі Россиядан бұлттай көшіп келе жатқан мұжық алдағыға көз салуды үйреніс қылмаған қазақ халқын да ойға қалдырды. Бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, он бес десятинадан ер басына жер кестіріп қала болу керек пе? Мәселесі көптің көңілінде Һәм тілінде ойнай бастады. Қазақ халқынын келешектегі халын қайғырушы оқығандар Һәм ноғай туғандарымыздың білімділері газеттерде жазып, мүмкін қатар тезірек сұранып, жақсы жерге орнығып отыруды пайдалы көрді. Атақты қазақ адвокаты, 2-дума члені сұлтан Бақытжан мырза Қаратаев өзіне ерген ағайындарымен тиісті жерін кестіріп алып, қала болды. Басқа жерлерден де мұндай хабарлар естіледі. Қала боламын деушілерді үкімет те құшағын кең жайып қарсы алып тұр. Енді жұрттың қала болу жағына шығып мәслихаттасып сөз байласа, іс біткен болар еді, бірақ халықтың арасынан шыққан бағзы оқыған білімділерімізден қала болу пікіріне жан-тәнімен қарсы тұрушылар бар. Бұлардың бір кемшілігі – әлгі пікірлерін әуелгілер секілді пайдалы болса алып, залалы болса, қалдырарлықтай газет-журналға жазып, көптің сынына салмай тұр.

«Голод грозит юго-западной полосе Сибири…» - еще летом раздавались тревожные заявления степных скотоводов. «Жут келеде» (бедствие надвигается) испуганно твердят все время киргизы своему многочисленному большому и малому начальству.

Чтобы понять эту тревогу, надо знать те ужасные последствия, которыми грозит в Сибири каждый недород трав.